Νέα έκδοση της Ιεράς Σταυροπηγιακής Μονής Τοπλού Σητείας. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Δ. ΚΑΛΟΚΥΡΗ «Μέγας ει Κύριε». Απόδοση στη νεοελληνική γλώσσα του Σεβ. Μητροπολίτου Ιεραπύτνης και Σητείας κ. Κυρίλλου

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Δ. ΚΑΛΟΚΥΡΗ
«Μέγας εἶ Κύριε»

ΕΚΔΟΣΗ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΣΤΑΥΡΟΠΗΓΙΑΚΗΣ ΜΟΝΗΣ ΤΟΠΛΟΥ

ΓΡΑΦΕΙ: Ο Πρωτοπρεσβύτερος Ευάγγελος Παχυγιαννάκης

Όπως ένα παιδί όταν παίρνει από τον πατέρα του ένα δώρο όχι μόνο χαίρεται αλλά και εκστασιάζεται και μέσα σ᾽ αυτήν του την έκ-σταση αναθυμάται και ξαναζεί πρόσωπα και πράγματα, που τον γαλη-νεύουν και τον πλουτίζουν, έτσι νιώθω τη στιγμή αυτή, κρατώντας στα χέρια μου ως πολυτίμητο δώρο του σεβαστού και φίλου δωρεοδότη Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Ιεραπύτνης και Σητείας κυρίου Κυρίλ-λου, την έκδοση του βιβλίου του πολυτίμητου καθηγητή μου Κωνστα-ντίνου Καλοκύρη. Γιατί δεν είναι ούτε ένα διακοσμητικό αξεσουάρ ή έστω ένα εκκλησιαστικό αντικείμενο καλλωπιστικής χρήσεως, αλλά ένα δώρο, ένα βιβλίο σπάνιας θεολογικής αξίας. Είναι η ερμηνεία της εικόνας «Μέγας εἶ Κυριε», που βρίσκεται τεθησαυρισμένη στην Ιερά Μονή της Κυρίας Ακρωτηριανής, ευρύτερα γνωστής σήμερα ως Ιερά Μονή Τοπλού Σητείας. Σε αυτή την εικόνα, πάνω σε ξύλο, διαστάσε-ων 1.33 Χ 0,85 του μέτρου, περιέχεται εικονογραφημένη όλη η ορθό-δοξη θεολογία. Η εικόνα αυτή καθ’ εαυτήν «σιωπῶσα, λαλεῖ πλείονα και οφελιμώτερα», αλλά και όταν ερμηνευθεί από επαΐοντας εμπνευ-σμένους δασκάλους της βυζαντινής Τέχνης, που γνωρίζουν και βιώ-νουν την θεολογία της εικόνος, παρέχει πνευματική και μυστηριακή ανυπολόγιστη ωφέλεια. 

Ευγνωμονούμε κατ᾽ αρχάς τον Σεβασμιώτατο για το δώρο αυτό (την απόδοση στην νεοελληνική γλώσσα, την έκδοση και επιμέλεια αυτού του περισπούδαστου βιβλίου), που μεταβάλλεται σε αντικείμενο προσωπικής σχέσης και το πρόσωπο αυτό, που είχε την έμπνευση να ερμηνεύσει την πολυπρόσωπη αυτή εικόνα, είναι το πρόσωπο του πο-λυσέβαστου Καθηγητή μας στην Ακαδημία και στη Θεολογική Σχολή Θεσσαλονίκης, Καθηγητού της Βυζαντινής Αρχαιολογίας και της Ορ-θοδόξου Αγιογραφίας, Κωνσταντίνου Καλοκύρη. Ο μακαριστός Κα-θηγητής, που μαζί με τον επίσης αείμνηστο Καθηγητή Ιωάννη Φου-ντούλη μάς ερμήνευσαν και διοχέτευσαν υπαρξιακά στο είναι μας τα βασικά και απαραίτητα νάματα της ορθοδόξου πίστεως, ως βλεπόμενα  και πραττόμενα στη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας.  

Αν σήμερα έχομε την έφεση να γνωρίζομε και να δρέπομε ό,τι το σημαντικό από τον απέραντο λειμώνα της κατά Χριστόν αγιοπνευ-ματικής Ορθοδόξου Θεολογίας, το οφείλομε στους δύο αυτούς καθη-γητές, που διακόνησαν με αφοσίωση, συνέπεια, ευσέβεια και βαθιά πί-στη την Λειτουργική ζωή και Τέχνη της Ορθοδόξου Θεολογίας, δηλα-δή τη ζωή της Εκκλησίας.

Ιδιαίτερα για τον Καθηγητή Καλοκύρη σημειώνομε ότι τον ζή-σαμε ως ένα ιδιότυπο δάσκαλο, με φοβερή ζωντάνια, και μεταδοτικό-τητα, ερευνητή, στοχαστή και συγγραφέα, του οποίου τα έργα «οὐδέν ἀμάρτυρον φέρουν». Είναι ο πρώτος που δίδαξε το μάθημα της ορθο-δόξου αγιογραφίας σε Πανεπιστήμιο και το έλεγε μετ᾽ εγκαυχήσεως, όπως επίσης καυχότανε ότι ανέτρεψε μετ’ ισχύος πολλές κακόδοξες παρεισφρήσεις σε ορθόδοξα κείμενα εξ επιδράσεως ετεροδόξων ερμη-νευτών. Ο αείμνηστος Καθηγητής ενστάλαξε μέσα μας την όντως θεο-λογία και ειδικότερα την θεολογία της Ορθοδόξου αγιογραφίας με σπόρους βγαλμένους από την ιερή μήτρα της Ορθοδόξου εκκλησια-στικής παραδόσεώς μας. 

 Αλλ᾽ ας έλθομε, με πολλή συντομία, στην εικόνα. Η εικόνα «Μέγας εἶ, Κύριε» είναι έργο του Κρητικού ζωγράφου Ιωάννου Κορ-νάρου και πήρε το όνομά της από την Ευχή του Μεγάλου Αγιασμού που τελείται κατά την μεγαλώνυμη εορτή των Θεοφανίων. Η Ευχή αυ-τή έχει συνταχθεί  από τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων Σωφρόνιο, ο ο-ποίος υπήρξε η τελευταία μεγάλη πνευματική μορφή της προϊσλαμικής βυζαντινής περιόδου, με πλούσιο υμνολογικό, ομιλητικό, θεολογικό και αγιογραφικό έργο.  Η Ευχή σύγκειται από δύο ενότητες, λέγεται δε μεγαλοφώνως ολόκληρη. Η δεύτερη ενότητα αρχίζει με τη φράση «Μέγας εἶ, Κύριε», που βρίσκεται στο κέντρον της όλης Ευχής και εκφωνείται τρεις φορές μεγαλοφώνως, από τον τελούντα τον αγιασμόν Επίσκοπον ή Ιερέα με απαντητικώς το ψαλλόμενο υπό του λαού: «Δό-ξα σοι, Κύριε, δόξα σοι». Αυτή τη δεύτερη ενότητα της Ευχής υπομνη-μάτισε ο Κορνάρος με τον αγιογραφικό χρωστήρα του. 

Η υμνολογική αυτή ποιητική κραυγή του Πατριάρχου «Μέγας εἶ, Κύριε», είναι ένα ενθουσιαστικό ξέσπασμα, ύστερα από τις  μεγα-λορρήμονες φράσεις υψηλής θεολογικής γνώσεως, οι οποίες (είκοσι τον αριθμόν), προηγούνται στην α΄ ενότητα και αρχίζουν με τη λέξη «Σήμερον». Η Ευχή αυτή εξαγγέλλεται με στεντόρεια φωνή, ισάριθμες φορές, από τον Επίσκοπο ή τον Ιερέα, που τελεί τον αγιασμό, διά δε του περιεχομένου όλων των φράσεων εξυμνείται η υπερούσιος, υπερά-γαθος, υπέρθεος, παντοδύναμος, πεντεπίσκοπος, αόρατος, ακατάλη-πτος, δημιουργός των νοερών ουσιών και των λογικών φύσεων, πανα-γία Αγία Τριάς. 

Πρόκειται για ένα άριστο δείγμα θεολογικής συλλήψεως, ποιητι-κού  υμνολογικού μεγαλείου και φιλολογικού λόγου και αυτό έρχεται να το απεικονίσει και να κάμει προσιτό ως απρόσιτο και ορατό ως αόρατο στον κάθε πιστό (γραμματισμένο ή αγράμματο) η τέχνη με τον χρωστήρα του εμπνευσμένου πνευματέμφορου ζωγράφου.΄Ετσι θα σχολίαζε ο Καθηγητής Καλοκύρης το γεγονός· ότι η ορθόδοξη ζω-γραφική, δεν αυτονομείται, αλλά διακονεί δογματικά, ιστορικά  και ερμηνευτικά την Εκκλησία. 

Αυτό φαίνεται να κατορθώνει και ο ζωγράφος Ιωάννης Κορνά-ρος, υπομνηματίζοντας μία προς μία τις φράσεις της Ευχής, τις οποίες αριθμεί από 1 μέχρι 61. Τον κεντρικό κάθετο άξονα της εικόνας συν-θέτουν τέσσερις παραστάσεις: Η Αγία Τριάδα, η Βάπτιση του Ιησού, η Θεοτόκος, ένθρονη  Βρεφοκρατούσα, με τον Αδάμ και την Εύα εκα-τέρωθεν γυμνούς,  και η Κάθοδος του Ιησού στον Άδη, συνεγείροντας τον Αδάμ και την Εύα  και μαζί με αυτούς, λυτρώνοντας ολόκληρο το ανθρώπινο γένος.

Διάσπαρτα, χωρίς διάχωρα τα 61 εικονίδια καλύπτουν την επι-φάνεια της εικόνος και, μεταξύ αυτών, έχουν ιστορηθεί γεγονότα της Παλαιάς Διαθήκης, όπως ο Προφήτης Ιωνάς ως σημείον της Αναστά-σεως του Χριστού. Επίσης εικονίζονται και τα τέσσερα στοιχεία από τα οποία συνεστήθη το σύμπαν (Γη, Πυρ, Αέρας και Ύδωρ), και πάνω στις ακτίνες που εκπορεύονται από την Αγία Τριάδα, αναγράφονται οι μήνες του έτους και εικονίζονται τα ζώδια.

Στην μεγαλειώδη αυτή Ευχή επίσης ανυμνείται ο Δημιουργός του ορατού και του αόρατου κόσμου με τα έργα του. Εξαίρεται το α-νέκφραστο μυστήριο της ενσαρκώσεως του Υιού και Λόγου του Πα-τρός και υμνολογείται ο «εν Ιορδάνη επιφανείς» Χριστός, «αγιάσας τα ρείθρα» του. Και όπως τότε εκεί,  έτσι και τώρα εδώ, Τον ικετεύουμε να εξαποστείλει το Άγιό Του Πνεύμα, για να αγιάσει το νερό, και να το κάμει «αφθαρσίας πηγήν, αγιασμού δώρον, αμαρτημάτων λυτήριον, νοσημάτων αλεξιτήριον, δαίμοσιν ολέθριον, ταις εναντίαις δυνάμεσιν α-πρόσιτον, αγγελικής ισχύος πεπληρωμένον».

Στο κάτω μέρος της εικόνος υπάρχει επιγραφή με βυζαντινά γράμματα, αλλά με ανορθογραφίες: «Ιωάννου πόνημα Κορνάρου εις τους 25 χρόνους της ηλικίας του δηα συνδρομής δε του Πανοσιωτάτου κυρου Παρθενίου Ιερομονάχου ηγουμένου το επίκλην Καφούρος εις τον Ε χρόνον της ηγουμενίας αυτού, αψο» δηλαδή το 1770.

Η εικόνα αυτή είναι μοναδικό μνημείο της μεταβυζαντινής ζω-γραφικής, λόγω του μεγέθους και της πλοκής των παραστάσεων και σημειώνομε, ότι ουδείς άλλος προ ή μετά τον Ιωάννη Κορνάρο ιστό-ρησε την Ευχή αυτή του Μεγάλου Αγιασμού. Οφείλομε ευχαριστίες στον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Ιεραπύτνης και Σητείας κύριον Κύ-ριλλο, που επιμελήθηκε άριστα της εκδόσεως και, με λιβανωτόν ευ-γνωμοσύνης και χάριτος, μνημονεύομε του σεβαστού μας Καθηγητή Κωνσταντίνου Καλοκύρη.  

Με επίγνωση της πνευματικής μας πτωχείας, διατελούμεν‧

Ευάγγελος Παχυγιαννάκης,
Πρωτοπρεσβύτερος του Οικουμενικού Θρόνου

Σημείωση: Δημοσιεύθηκε στην ΑΝΑΤΟΛΗ της Κυριακής, 8 Ιου-νίου 2025.